ارتباطات جهان‌گستر و روابط‌عمومی‌های ارتباط‌گر

شادروان کاظم متولی پژوهشگر علوم ارتباطات و فنون روابط‌عمومی

 از حدود دو قرن پیش که به‌تدریج ابزارهای جدید ارتباطی مانند تلگراف، تلفن و وسایل حمل‌ونقل‌های سریعتر پستی اختراع و گسترش یافت، اندیشه لزوم تشکیل انجمن‌ها و اتحادیه‌هایی که به این امور در سطح جهان سامان داده و ضوابطی را برای استفاده عمومی‌از آنها تبیین کند نیز مطرح گردید و لذا اولین اتحادیه تلگراف در پاریس و در دوران ناپلئون سوم مشتمل بر چند کشور تأسیس گردید. در سال‌های بعد به این تشکل عنوان اتحادیه تلفن و بعداً مخابرات و بالاخره ارتباطات داده شد؛ این اتحادیه که کشورهای مختلف به آن می‌پیوستند هر چند سال یکبار در یکی از کشورها تشکیل می‌شد تا اینکه در روزگار اخیر که ابزارهای ارتباطی الکترونیکی و کامپیوتری و انواع وسایل ارتباطی اینترنتی و دیجیتالی و ماهواره‌ای با سرعتی سرسام‌آور در پهنه گیتی شیوع پیدا کرد این اتحادیه در آخرین گردهمایی خود به سال 2005 میلادی که در تونس برگزار شد و شادروان دکتر کاظم معتمدنژاد استاد برجسته ارتباطات نیز از سوی کشور ما در آن شرکت نموده بود روز 27 اردیبهشت (17 می) را به‌عنوان “روز جامعه اطلاعاتی و ارتباطات” نامگذاری کرد اصطلاحی فراگیر که به‌درستی نمودار جهان پرغوغای ارتباطات و اطلاعات می‌باشد همان جهانی که هفتاد سال پیش “مارشال مک لوهان” اندیشمند کانادایی آن‌را “دهکده جهانی” نامید و نوید وفور جریان اطلاعات جامع و لحظه‌ای را در فضایی شفاف و واضح داد.

در سال 1385 شورای مربوط به نامگذاری مناسبت‌های کشور ما بر اثر تقاضاهای مکرر جمعی از مدیران دفاتر روابط‌عمومی‌ها برای تعیین یک روز به‌عنوان “روز روابط‌عمومی” روز 27 اردیبهشت را “روز ارتباطات و روابط‌عمومی” در ایران اعلام نمود و همین عنوان در تقویم رسمی‌به ثبت رسید، امری که رضایت چندانی را از سوی جامعه روابط‌عمومی‌ها جلب نکرد، چه آنها خواستار روزی مستقل برای بزرگداشت فعالیت‌های خود بوده و هستند.

به هر حال هر سال در این ایام گردهمایی‌هایی از سوی وزارت ارتباطات و فن آوری اطلاعات در معرفی بخش اول عنوان این روز و نیز همایش‌هایی از سوی بعضی از تشکل‌ها و انجمن‌های صنفی روابط‌عمومی‌و بعضاً با حمایت وزارت ارشاد به منظور معرفی و نکوداشت بخش دوم عبارت یاد شده برگزار می‌گردد.

و حال در توضیح و تحلیل دو مقوله ذکر شده در عنوان “روز ارتباطات و روابط‌عمومی” اختصاراً نکاتی را برمی‌شماریم و قبل از آن تنها به مفهوم واژه “اطلاعات” اشاره می‌شود که بدیهی است منظور داده‌ها و آگاهی‌های مسائل مختلف روز در جوامع گوناگون می‌باشد و در مقابل جهل و بی‌خبری و انسداد و تاریکی قرار گرفته و موجبات تنویر افکارعمومی‌را فراهم می‌سازد.

ارتباطات در تبیین مفهوم واژه ارتباطات تاکنون در آموزه‌های آکادمیک و نوشته‌ها و گفته‌ها عموماً به تعریف و کارکرد و کیفیت وسایل ارتباطی مانند مطبوعات، رادیو، تلویزیون و فضاهای مجازی اهتمام شده است و اما گفتنی است که لااقل این نگارنده از بین همه دانستنی‌های لغوی و کلامی‌خود تاکنون واژه‌ای پرمفهوم‌تر، پردامنه‌تر و فراگیرتر از واژه ارتباطات نیافته‌ام. اگر با دقت و تأمل مصادیق”ارتباط” را یعنی پیوند و برخورد و حرکت را دنبال کنیم هیچ عنصر ذی‌شعور و حتی جماد و نباتی را نمی‌توانیم از حوزه ارتباط و ارتباطات خارج و جدا تصور کنیم.

انسان‌ها حتی با نگاه و اشاره یا تبسم و اخم خود در واقع به تبادل پیام‌هایی در فرایند ارتباط با یکدیگر مبادرت می‌نمایند. هیچ حرکت ارتباطی نیست که به سرانجام و برخوردی منجر نشود. اینکه بعضاً گفته می‌شود آیا فلان فیلم توانسته با مخاطبین ارتباط برقرار کند یا اینکه فلان سخنان نادرست و سخیف لابد با مستمعین خود نتوانسته ارتباط برقرار کند استنباط‌های صحیحی نیست زیرا حرکت‌های ارتباطی وقفه‌ناپذیر بوده و برقراری و رسیدن به مقصود جزء لاینفک آنهاست و فارغ از کیفیت نتایج حاصله به هر حال به خانه اذهان گیرندگان و مخاطبان مربوطه وارد می‌شود و البته انسان‌ها در توضیح چگونگی برخورد با تحرکات ارتباطی و دیده‌ها و شنیده‌های خود به ارزیابی آنها قادر خواهند بود و چنین نیست که تنها مسائل و مباحث مثبت بتوانند بر قطارهای ارتباط سوار شوند، موارد منفی و ناپسند نیز دریافت شده و پس از تأثیرگذاری‌های خاص در یکی از قفسه‌های ذهن بایگانی می‌شود و چنین است که حضور همه‌جانبه ارتباط، دیالکتیک‌وار در همه صحنه‌های جهان هستی متبلور می‌باشد.

اصطلاحات جاری در بیان انواع ارتباطات، مؤید مطلب یاد شده است مانند ارتباطات شفاهی، کتبی، رادیویی، تلویزیونی، مطبوعاتی، مالی، خارجی، داخلی، هنری، ادبی، بین‌المللی، دانشگاهی، اقتصادی، اجتماعی و قس علیهذا، رشد و نمو نباتات و گرده افشانیه‌ای آنها و جریان رودخانه‌ها و امواج دریاها و تغییرات کوه‌ها و تپه‌ها نیز در فرایند کلی ارتباط از نوع منابع و مظاهر طبیعی قرار دارند. بنابراین، ارتباط و ارتباطات در مفهوم جامع و کلی خود مساوی است با جهان هستی و تحرکات آن، اما بدیهی است که به هرحال در بیان مصادیق عینی‌تر و سخت‌افزاری موضوعات ارتباطات عمدتاً به وسایل و ابزارهای ارتباطی و فن‌آوری‌های اطلاعاتی مانند انواع تلفن و کارکردهای کامپیوتری و شبکه‌های اجتماعی مجازی و موارد بسیار مشابه تأکید گردد.

روابط‌عمومی
جالب است یادآوری شود که پیدایش و سرآغاز فعالیت‌های نخستین واحدهای روابط‌عمومی‌دقیقاً بر محمل ایستادگی و تقابل با فعالیت‌های بی‌محابا و مسئولیت‌ناپذیری تبلیغات نشأت گرفته و توسعه یافت، آنگاه که بنا به شواهد تاریخی، آمریکا در اوایل قرن بیستم که با توسعه همه‌جانبه صنعتی و مسائل اجتماعی و کارگری و صنعتی مواجه شده بود، روابط و مناسبات مطبوعات که رسانه مهم و معتبر آن روزگار محسوب می‌شدند با سازمان‌ها و مؤسسات گوناگون با سردی و بی‌اعتمادی و سوءتفاهم تعریف می‌شد، هر اداره و سازمان و بنگاهی یک دفتر با عنوان دفتر مطبوعات راه‌اندازی کرده بود و در یک ارتباط یک‌سویه مشتی اخبار دست‌چین شده همراه با توجیهات و تبلیغات را به سرویس‌های مطبوعاتی ارسال می‌نمود.

خستگی و ناامیدی مطبوعات از سویی و تحولات اجتماعی و نمودهای آن از جمله تجمعات و اعتراضات و خواسته‌های پی در پی کارگران از سویی دیگر در فضاهایی که هیچ‌کس حرف دیگری را نمی‌فهمید دگرگونی در وضعیت اطلاع‌رسانی را به‌شدت ضروری و اجتناب‌ناپذیر می‌ساخت. در این شرایط، به تقاضاهای مدیران یک شرکت بزرگ زغال‌سنگ که در تنگناهای اعتراضات و اعتصابات کارگران و کارمندان قرار گرفته بودند فردی از تبار تفکر و اندیشه‌ورزی به‌نام “ایوی لی” که خبرنگار روزنامه “نیویورک تایمز” بود به اصلاح مناسبات فرسوده بنگاه یاد شده همت گمارد.

او اعتقاد داشت که می‌باید به‌کلی مناسبات مدیران و کارکنان، مناسبات بنگاه با مطبوعات و همچنین مناسبات بنگاه با مرتبطین و مشتریان در جهت مودت و نزدیکی و همدلی و وضوح تغییر یابد. لذا، با کسب اختیارات و اعتبارات مکفی، دفتر کوچک و بی‌رونق مطبوعات را منحل کرد و به‌جای آن دفتری بزرگ و با کادری متخصص و مجرب و ایده‌های نو با تابلو و عنوان “روابط‌عمومی” را بنیاد گذاشت و از همان ابتدا بیانیه‌ای را خطاب به سردبیران مطبوعات صادر کرد.

این بیانیه چند سطری مبتنی بود بر اینکه ما از هم اینک هر چه را به‌عنوان خبر برای شما ارسال می‌کنیم باور کنید که خبر است و از هرگونه شائبه‌های جهت‌دهی و تبلیغاتی مبرا می‌باشد. تبلیغات را از اطلاع‌رسانی جدا می‌کنیم، موارد و آگهی‌های تبلیغاتی را با اسم و رسم و عنوان آگهی تبلیغاتی برای شما ارسال می‌کنیم و هزینه‌هایش را هم می‌پردازیم، اما رویدادها و وقایع را کما هوحقه و عیناً با صداقت تنظیم و ارسال می‌کنیم.

همچنین، در این بیانیه به افکارسنجی و مراجعه و کسب نظرات از مردم و کارکنان بنگاه تأکید شده بود. این بیانیه، کوتاه اما قاطع و امیدوارکننده در تاریخ ارتباطات به عنوان “بیانیه اصول” معروف شد و به آن لقب قانون اساسی روابط‌عمومی‌داده شد.

اقدامات اصلاحی و انقلابی آقای “ایوی لی” از جمله تعیین روزی در هفته به عنوان همایش مدیران و کارکنان و کارگران و انجام برنامه‌های گفت‌وشنود رودررو و سایر تمهیدات اثربخش موجبات رفع نارضایتی‌ها و سوءتفاهمات و ایجاد محیطی سرشار از محبت و اعتماد را فراهم نمود. سایر سازمان‌ها نیز با پیروی از شیوه‌ها و رویکردهای آقای “ایوی لی” نسبت به تأسیس دفاتر روابط‌عمومی‌اقدام نمودند و این هنر و مهارت و حرفه مبارک به‌زودی توسعه یافت و به‌تدریج در جای جای واحدهای مدیریتی در جهان برقرار گردید.

در کشور ما نیز با تأخیری حدود نیم قرن در اوایل دهه سی با توصیه سازمان برنامه وقت به‌تدریج در سازمان‌ها و بنگاه‌ها، واحدهای روابط‌عمومی تأسیس شد. اما گفتنی است که با اینکه از نظر کمی‌و سخت‌افزاری این دفاتر ارتباطی از وضعیت خوب و قابل قبولی برخوردار هستند و وسایل و ابزارهای ذیربط را در اختیار دارند، اما با مشکلاتی نیز روبرو می‌باشند، از جمله نکات مهم و ساختاری در این راستا، نهادینه نبودن فرهنگ اطلاع‌رسانی در مناسبات عمومی‌است که نشأت گرفته از مسائل تاریخی و عادات اجتماعی و استمرار اطلاع‌رسانی‌های یکسویه می‌باشد که باید به‌مرور زمان و تحولات اجتماعی و فرهنگی به تغییر و اصلاح شیوه‌های اطلاع‌رسانی اهتمام نمود.

یکی از مهمترین و اساسی‌ترین نحوه ایجاد ارتباط با مردم و معرفی سازمان‌ها و فعالیت‌های آنها، تهیه برنامه‌های بازدیدهای عمومی‌از تأسیسات و پیشرفت‌هاست، بویژه شایسته است که دانش آموزان که در سنین نوجوانی بوده و لوح ضمیر آنها پاک و آماده دریافت دیدنی‌ها و شنیدنی‌ها می‌باشد از سوی روابط‌عمومی‌ها به دیدن و تماشای برنامه‌ها و فعالیت‌های صنعتی، کشاورزی و خدمات گوناگون کشور دعوت شوند که این مهم مغفول مانده است.

همچنین، متأسفانه مدیران رأس سازمان‌ها، مسئولین دفاتر روابط‌عمومی‌سازمان‌های خود را مستقیماً در مقام پاسخگویی مسائل و مباحث مطروحه مربوطه قرار نداده‌اند و این وظیفه را عمدتاً خود به عهده گرفته‌اند که این رویه به پیشرفت و توسعه روابط‌عمومی‌ها کمک نمی‌کند. اعتبار و منزلت مسئولان واحدهای روابط‌عمومی‌در مقام سخنگویی با کسب اطلاعات جامع و اطلاع‌رسانی‌های گسترده به خبرنگاران و سایر پرسشگران فراهم می‌گردد وگرنه اگر قرار باشد که به جزئی‌ترین مسائل مربوطه شخصی مقام و رأس سازمان خود در جایگاه پاسخگویی قرار بگیرد، اساساً علت وجودی تشکیلات روابط‌عمومی‌دیگر توجیهی نخواهد داشت.