مقدمه
دایره‌المعارف‌ها، دانشنامه‌ها و نیز واژه‌نامه‌ها از مهمترین متونی هستند که به عنوان «متون مرجع» مورد استفاده قرار می‌گیرند. یکی از دلایل اساسی اهمیت آن‌ها، دسترسی آسان افراد به معانی و توضیحات اساسی مربوط به مفاهیم، نظریه‌ها و واژه‌های مختلف مرتبط در علوم گوناگون است.
اصولا این متون، معمولا مبتنی بر فهم، تجربه‌های علمی‌یا تعاریف ارایه شده توسط طراحان و اندیشمندان آن‌ها می‌باشد. آن‌چه که تاکنون نیز معمول بوده و با توجه به این‌که عمدتا علوم انسانی و اجتماعی در جهان غرب شکل گرفته و طراحی شده‌اند، معانی و تعاریف مزبور نیز توسط آنان تهیه و تدوین شده‌اند و در سطح جهانی مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
واژه‌نامه‌های مختلفی وجود دارند که عمدتا یا به شکل موجز و در قالب فرهنگ لغات و ارایه کلمات تبیین‌کننده مرادف کلمات دیگر یا امثالهم تهیه شده‌اند یا این‌که به طور تفصیل در قالب دانشنامه‌ها و فرهنگ‌نامه‌هایی هستند که شرح کاملی از معنای اصطلاحی، کاربردی، تاریخ تحول معنایی، نظریات مرتبط و امثالهم تدوین شده‌اند.
اما برای واژه‌های علمی‌تعاریف مشخص و کاربردی وجود دارند که به مثابه خلاصه‌ای از دیدگاه‌ها، نظریه‌ها، رویکردها و معانی تجربی است که معمولا به نام «تعریف» یک واژه علمی‌در کتاب‌های مختلف مطرح می‌شوند و دارای ارزش استنادی می‌باشند.
«تعریف یک واژه» یا «تعریف یک مفهوم» مهمترین عنصر در مباحث علمی‌است. در حقیقت تعاریف مفهومی‌و نظری، بنیان نظریه‌های علمی‌را می‌سازند و اساسی‌ترین عناصر حوزه‌های علوم مختلف‌اند. بدون این تعاریف، می‌توان گفت طراحی ساختار نظری و حتی روشی این علوم، امکان‌پذیر نیست.
با توجه به اهمیت تعاریف مختلف واژه‌ها و مفاهیم علمی، نیازمند واژه‌نامه‌هایی هستیم که به شکل دایره‌المعارفی تهیه شده و بتوانند مجموعه کامل و مستندی از تعاریف مرتبط را ارایه دهند تا مورد بهره‌برداری‌های مختلف قرار گیرند.
طرح این دانشنامه (دایره‌المعارف) برای مستندسازی واژه‌ها و مفاهیم گوناگون با چنین رویکردی، کار بدیعی است که برای اولین بار با انتشار کتاب «واژه‌نامه روش پژوهش در علوم اجتماعی» در سال 1388 که در همان سال به چاپ دوم نیز رسید و در آینده نزدیک چاپ سوم آن نیز راهی بازار نشر خواهد شد، معرفی گردید.
طرحی که در این زمینه ارایه می‌شود شامل بسیاری از رشته‌های دیگر علمی‌در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی بوده و در حقیقت طرح جامعه برای همه حوزه‌های مزبور می‌باشد که به صورت دانشنامه جامع در حوزه علوم انسانی و اجتماعی ارایه خواهد شد.
شیوه‌ای که برای تدوین این دانشنامه به کار گرفته شده است را می‌توان در مراحل ذیل خلاصه نمود.
- مطالعه دقیق کتاب‌های علمی‌معتبر در حوزه خاص و شناسایی مفاهیم و واژه‌های مهم کلیدی آن‌ها که همراه با تعریف مشخص و دقیق و مستند می‌باشد. این کار خود یک کار عمیق، دقیق و گاهی طاقت‌فرسا و به شدت تخصصی است. فهم این‌که یک مفهوم در حوزه علمی‌خاص یک مفهوم بنیادین و دارای تعریف خاص که قابل استناد باشد خود یک کار علمی، تخصصی و دقیقی است که نیازمند تجربه علمی‌و تخصصی لازم و کافی است.
- درج کلیدواژه به فارسی و معادل آن به انگلیسی که خود به معنای ایجاد یک فرهنگ لغات انگلیسی برای واژه‌های مرتبط برای هر رشته علمی‌است و بسیار حائز اهمیت می‌باشد. این کار خود می‌تواند بعدا به مثابه تولید یک فرهنگ لغات کاربردی در رشته مزبور به طور جداگانه باشد که متعاقبا می‌تواند در قالب یک کتاب منتشر شود.
- مطالعه و بررسی کلیه کتاب‌های معتبر، تالیفی و ترجمه‌ای (از هر زبان به فارسی) و در هر رشته برای شناسایی مفاهیم مهم و تعاریف کاملا مستند که بتواند معنا و تعریف خاصی را از آن مفهوم منعکس نماید. بدیهی است به دلیل این‌که هر تعریف باید مستند به صاحب تعریف باشد، لذا هر تالیف یا ترجمه نمی‌تواند از اعتبار کافی برخوردار باشد، مگر این‌که مولف یا مترجم آن، صاحب اعتبار خاصی در حوزه مورد بررسی باشد. به همین دلیل مهمترین آثار از مهمترین نویسندگان و معتبرترین آن‌ها که معمولا در عرف دانشگاهی و علمی‌دارای یک تعریف خاص و مورد قبول می‌باشند، انتخاب می‌شوند.
- تعاریف درج شده به شدت از رویکرد مستندسازی تبعیت خواهند کرد و به عنوان یک نقل‌قول مستقیم دارای همه ویژگی‌های مستندسازی است که معمولا در این‌گونه موارد مرسوم می‌باشد، خواهد بود. به عبارت دیگر، امانت‌داری در نقل قول به شدت مورد توجه می‌باشد، حتی اگر متن نقل قول شده دارای ضعف‌های ویراستاری باشد. در این‌جا تاکید می‌شود که چنان‌چه هم تغییری در متن صورت گیرد میان دو […] قرار خواهد گرفت که نشان‌دهنده اضافه شدن متن توسط تدوین‌کننده و نه نویسنده اصلی می‌باشد.
- علاوه بر درج تعاریف، تلاش شده است که رویکردهای مهم، نظریات اساسی، مزایا و معایب مرتبط با هر مدخل نیز برای بهره‌برداری بیشتر، آورده شوند.
- در این رابطه تلاش شده است همه کتاب‌های مهم و معتبر در هر رشته مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و برای هر واژه یا مفهوم بیشترین تعاریف و سایر موارد مرتبط جمع‌آوری شوند. بنابراین فقط کتاب‌ها و نه قالب‌های دیگر نوشتاری (مثلا مقاله) مورد توجه و تاکید قرار خواهند گرفت.
تهیه چنین دانشنامه‌ای در حوزه وسیع علوم انسانی و اجتماعی دارای فواید زیادی بوده که گرچه به برخی از آن‌ها در بالا اشاره شد اما لازم است که بطور تفصیل به آن‌ها پرداخته شود. فواید مطرح شده ذیل تنها بخشی از فواید متصور در این زمینه است و می‌توان موارد دیگری را نیز به آن‌ها اضافه نمود.
- جمع‌آوری تعاریف مختلف از مفاهیم و واژه‌های علمی‌خود نوعی «غنی‌سازی علمی» و زمینه‌ای برای «مفهوم‌سازی» و «نظریه‌پردازی»های بعدی به شمار می‌آید.
- ارایه تعاریف علمی‌و مستند، نوعی از تبیین ابعاد نظری یک حوزه علمی‌را شامل می‌شود که با فهم و تبیین مفاهیم آن می‌تواند گسترش معنایی و نظری آن حوزه را تعیین نمود.
- تعاریف مستند، خود نوعی از مستندسازی تعاریفی است که می‌توان با انتخاب بهترین‌ها یا نزدیک‌ترین آن‌ها با رویکردهای مختلف مورد تاکید قرار داد و ساختارهای بعدی نظری بر مبنای تعاریف مورد قبول‌تر (بر هر محقق) طراحی و ارایه نمود.
- با درج تعاریف مختلف از اندیشمندان داخلی و خارجی، نوعی از مقایسه علمی‌در نگاه به مفاهیم مختلف ایجاد می‌شود که خود در طراحی نظریه‌های بومی‌می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
- با ارایه تعاریف مختلف داخلی و خارجی نوعی از چهرهسازی فراتر برای اندیشمندان و محققان داخلی کشور در کنار اندیشمندان و محققان خارجی ایجاد می‌شود. در این زمینه عمدتا تلاش می‌شود که تعاریف دانشمندان و محققان داخلی کشور مورد توجه جدی قرار گیرند تا در مطالعات، تحقیقات، درس‌های دانشگاهی و همایش‌ها مورد تاکید بیشتر قرار گرفته و نوعی از
چهرهسازی فراتر برای اندیشمندان داخلی، حتی بیش از اندیشمندان خارجی ایجاد گردد.
در حقیقت یکی از انگیزه‌های مهم در تدوین این واژه‌نامه، همین نگاه نو به طرح نام و دیدگاه اندیشمندان و استادان ایرانی به مفاهیم مختلف است. ما متاسفانه هیچ‌گونه تلاش جدی در طرح نام و دیدگاه‌های این افراد در کنار اندیشمندان خارجی به اندازه کافی نکرده‌ایم. این حرکت شاید بتواند فتح بابی برای یک حرکت وسیع در جهت بومی‌سازی علمی‌تلقی گردد. حرکتی که نه تنها باید در تعاریف مفاهیم گنجانده شود بلکه در طراحی نظریه‌ها، اندیشه‌ها و دیدگاه‌ها تعقیب شود.
- این حرکت نه تنها هر تعریف را با یک اندیشمند پیوند می‌دهد، بلکه فراتر از آن، آن را به نام وی تثبیت می‌کند که خود می‌تواند از هرگونه سوءاستفاده بعدی، بویژه در نقل قول‌های غیرمستند، جلوگیری و فرآیند تولید علم را ساختمندتر و درست‌تر نماید.
- این حرکت همچنین می‌تواند در صورت گسترش آن، از هرگونه بی‌اخلاقی علمی‌در انتساب تعاریف مختلف به نام خود در حالی که متعلق به دیگری است، جلوگیری نماید که این خود در تزکیه حوزه‌های علمی‌از هر گونه دستبرد ناروا دور می‌سازد.
- اصولا بسیاری از مقالات علمی- پژوهشی، پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد و رساله‌های دکتری نیز کتاب‌های علمی‌و بطورکلی هر گونه نوشته‌ای که می‌خواهد به عنوان یک کار مستند و علمی‌ارایه شود نیازمند تعاریف مختلف، نظریات گوناگون، واژه‌ها و مفاهیم کلیدی علوم گوناگون می‌باشد. تعاریف تهیه و تدوین‌شده در این زمینه می‌توانند بهترین منبع مستند و قابل دسترس و فوری برای بهره‌برداری باشند که این حرکت خود می‌تواند در تولید علم به شدت تاثیرگذار باشد.
- اصولا ساده‌سازی دسترسی به مسایل مختلف هر حوزه علمی‌و امور مرتبط با آن، خود گامی‌برای جلوگیری از هدر رفتن زمان در جستجوهای بعدی است که می‌تواند در عمق بخشیدن به تحقیقات و مطالعات تاثیرگذار باشد.
- طرح تعاریف مختلف از اندیشمندان داخلی و خارجی تفاوت دیدگاه، نحوه فهم، فرآیند ادارک‌سازی، رویکرد مفهومی‌و نظری میان این دو گروه از اندیشمندان را مشخص خواهد کرد که خود می‌تواند مبنایی برای ارزش‌گذاری علمی‌و مستندسازی‌های بعدی باشد.
- درج تعاریف مختلف برای مفاهیم هر حوزه می‌تواند همان‌گونه که قدرت علمی‌یک تعریف را مشخص سازد ضعف‌ها و کمبودهای موجود در تعاریف را نیز مشخص نماید که این خود می‌تواند برای غنی‌سازی بعدی علمی‌در همان زمینه تاثیرگذار باشد. به هر حال مشخص‌سازی کمبودها و ضعف‌ها در هر زمینه می‌تواند زمینه‌ای برای حرکت‌های بعدی برای رفع این نواقص بشمار آید.
- تهیه چنین دانشنامه‌ای که مستند به تعاریف مختلف برای مفاهیم علمی‌است، خود حرکتی مهم در جهت «بومی‌سازی علمی» خواهد بود که از اهمیت بسزایی برخوردار می‌باشد.
- این دانشنامه شامل حوزه‌های مختلف بوده که به صورت مجموعه‌هایی در رشته‌های خاص تهیه و تدوین خواهد شد. اولین مجموعه از این دانشنامه که تحت عنوان «دانشنامه علوم ارتباطات» خواهد بود شامل 8 جلد ذیل می‌باشد. بدیهی است مجموعه‌های دیگر مانند «زبان‌شناسی و معناشناسی»، «فرهنگ» و امثالهم در آینده نیز انشاءا… تهیه و منتشر خواهند شد.
- ارتباطات
- روابط‌عمومی
- ارتباطات بین‌الملل
- ارتباطات میان‌فرهنگی
- روش‌های کیفی
- مطالعات رسانه
- تبلیغات و افکار عمومی
- ژورنالیسم
البته در همین جا باید تاکید کرد که دانشنامه موردنظر وسیع‌تر از آن‌چه که گفته شد، بوده و امیدوارم با توکل بر خداوند متعال بتوانم در آینده این کار بزرگ را به انجام برسانم. حوزه‌های ذیل تنها بخشی از آن‌چه که درصدد است این دانشنامه شامل باشد هستند: فلسفه، روانشناسی، جامعه‌شناسی، ادبیات، اقتصاد، سیاست، حقوق، عرفان، جغرافیا، روابط بین‌الملل، مطالعات توسعه، هنر، مباحث مختلف اسلامی‌و قرآنی به تناسب هر موضوع و بسیاری از حوزه‌های علمی‌دیگر.
بدیهی است که می‌توان برخی از حوزه‌ها را با همدیگر ادغام و تدوین نمود. مثلا می‌توان در حوزه ارتباطات مواردی از قبیل: ارتباطات میان‌فرهنگی، ارتباطات میان‌فردی، ارتباطات بین‌الملل و غیره را در یک دانشنامه تهیه و تدوین نمود.
یکی از اقداماتی که می‌توان در آینده به آن توجه نمود، ترجمه دانشنامه مزبور به زبان‌های دیگر است که منعکس‌کننده دیدگاه‌های مفهومی‌و تعاریف مختلف اندیشمندان ایرانی در حوزه‌های علوم انسانی و اجتماعی است. بدیهی است در این صورت تنها موارد مربوط به این اندیشمندان ترجمه خواهند شد. این حرکت خود می‌تواند در معرفی اندیشمندان ایرانی و دیدگاه‌های آنان به جهانیان، مخصوصا جهان اسلام، تاثیرگذار باشد.
یکی از مسایل دیگری که در این زمینه لازم است مطرح شود، تجدیدنظر و اضافه کردن موارد جدید به هر حوزه مورد مطالعه پس از گذشت مدت زمان مناسب، مثلا هر پنج سال، می‌باشد. بدیهی است تعاریف مفهومی‌جدیدی در هر چند سال در حوزه‌های مختلف مرتبط به وجود خواهند آمد که جمع‌آوری، بررسی، تدوین و اضافه کردن آن‌ها به کتاب‌های مرتبط با آن حوزه ضروری است.
امید است که این اقدام، گامی‌بلند در جهت «بومی‌سازی علمی»، «معرفی اندیشمندان داخلی»، «مفهوم‌شناسی»، «نظریه‌پردازی» در جهت استخراج و معرفی «مفاهیم بنیادین در علوم انسانی و اجتماعی» باشد.
آن‌چه که در این زمینه باید مورد تاکید قرار گیرد ادامه این حرکت اساسی در معرفی بنیان‌های علمی‌در حوزه‌های مختلف انسانی و اجتماعی است که امید است در آینده نیز توسط اندیشمندان مختلف ادامه یابد.
در همین جا بر خود لازم می‌دانم از انتشارات کارگزار روابط‌عمومی‌و مدیرعامل محترم آن، دوست اندیشمند و فرهیخته جناب آقای مهدی باقریان برای همکاری‌ها و حمایت‌های بی‌دریغ و تاثیرگذار ایشان در توسعه علمی‌بویژه در حوزه ارتباطات و روابط‌عمومی‌تشکر و سپاسگزاری کنم.
