فیلم مستند

فیلم مستند (به انگلیسی: Documentary film)، که شاخه‌ای بزرگ از صنعت تصاویر متحرک را شامل می‌شود، به منظور مستندسازی جنبه‌هایی از واقعیت ساخته می‌شود.

در ابتدا فیلم مستند، یک فیلم سینمایی بود که بر روی فیلم (نگاتیو) – که تنها وسیلهٔ موجود در آن زمان بود – ضبط و پخش می‌شد اما امروزه شامل ویدئو و آثار تولیدی دیجیتالی می‌شود که می‌توان آن‌ها را مخصوص پخش ویدئویی به عنوان برنامه‌ای تلویزیونی یا برای نمایش در سینما ساخت. فیلم مستند را به عنوان «یک تکنیک فیلم‌سازی، یک سنت سینمایی و شیوه‌ای از تقابل با مخاطب» که دائماً در حال تحول است و هیچ مرزی نمی‌شناسد تعریف کرده‌اند. (ویکیپدیا)

معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند
تقسیم بندی ساختاری و یا تقسیم بندی شکلی برای انواع مستند، کم اشکال تر از دیگر تقسیم بندی‌ها و از جمله تقسیم بندی موضوعی است. این تقسیم بندی متفاوت با ویژگی‌های زیر، به طور خلاصه و فشرده پیشنهاد می‌شود:
معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند
معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند
معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند

تقسیم بندی ساختاری انواع فیلم مستند
تقسیم بندی ساختاری و یا تقسیم بندی شکلی (1) برای انواع مستند، کم اشکال تر از دیگر تقسیم بندی‌ها و از جمله تقسیم بندی موضوعی است. این تقسیم بندی متفاوت با ویژگی‌های زیر، به طور خلاصه و فشرده پیشنهاد می‌شود:

در تقسیم بندی شکلی و یا ساختاری انواع فیلم مستند، مقوله ی شکل (2) که رابطه ی بنیادی با ساختار (3) دارد، در مرکز توجه ماست. به عبارت دیگر، ماهیت، نوع مواد به کاررفته، نحوه ی پرداخت مواد، آرایش و تنظیم آن‌ها (که ناشی از شیوه ی به کارگیری امکانات بیانی دوربین، تدوین و صداست؛ یعنی شیوه ی تصویرپردازی مستندساز که آن را اصطلاحاً«سبک» می‌نامیم) مطرح است، نه موضوع، و انواع آن عبارت اند از:

1. مستند خبری و مستند گزارشی
2. مستند آرشیوی
3. مستند توصیفی
4. مستند بازسازی

ویژگی‌های انواع فیلم مستند در طبقه بندی شکلی یا ساختاری

الف) از دیدگاه فیلم نامه
1. مستندهای خبری اساساً فاقد فیلم نامه اند. در مستندهای گزارشی یک طرح تصویری کلی وجود دارد (نه فیلم نامه دقیق).
2. مستندهای گروه دوم و سوم دارای متن و یا طرح (تصویری) روایتی اند.
3. مستندهای گروه چهارم دارای فیلم نامه اند (و یا می‌توانند از امکانات فیلم نامه ای کامل و دقیق استفاده کنند).

ب) از دیدگاه پژوهش یا تحقیق موضوعی
کلیه ی انواع فیلم مستند، در گروه بندی فوق، دارای تحقیق موضوعی ویژه ی خود (پیش از فیلم برداری و در مواردی حین تدوین) است، اگرچه روش تحقیق، نوع و هدف آن در مورد هر یک متفاوت است.

ج) از جنبه ی کارگردانی
1. مستندهای گروه اول فاقد کارگردان است (به جز مواردی خاص در گزارش‌های مستند).
2. مستندهای گروه دوم، سوم و چهارم دارای یک مرکزیت هنری (فکری و یا تألیفی است) که کارگردان نامیده می‌شود.
3. مستندهای گروه دوم، کارگردانی (به مفهوم صحنه ای آن) ندارد، بلکه حوزه کارگردانی غالباً به جنبه ی تدوینی آن محدود می‌شود که البته تحقیق در موضوع و کار عمومی‌با صدا (گفتار متن، موسیقی و جلوه‌های صوتی) را نیز دربرمی‌گیرد.

معیارهای ارزیابی کیفی انواع فیلم مستند

مستند خبری و مستند گزارشی
1. داشتن تحقیق ویژه در موضوع
2. نمایش مهم ترین جنبه‌های واقعه و کامل بودن آن
3. توجه به جزئیات مهم و مؤثر در انتقال موضوع به مخاطب
4. تصویربرداری مناسب (نور، رنگ، زاویه و حرکت دوربین)
5. صدابرداری و صداگذاری فنی مناسب
6. تدوین موجز و منسجم:
الف) نحوه نمایش درست مرتبط با ترتیب واقعه؛
ب) تداوم منطقی و روان مراحل واقعه؛
ج) تأکید بر نکات حائز اهمیت؛
د) ارائه ی گزیده متعادلی از خبر یا واقعه ( با توجه به ظرفیت زمانی پخش آن)؛
هـ) قدرت بدیهه سازی و نحوه ی جبران کمبود مواد ( با مراجعه به آرشیو)؛
و) هم زمانی و تقارن تصویر با متن گفتاری خبر.
7. نحوه پرورش تصویری- صوتی دستمایه (مواد) خبر و یا گزارش (جذاب و جالب کردن واقعه)
8. دادن اطلاعات جانبی از واقعه (مرتبط با موضوع)
9. گفتار موجز و متناسب با موضوع
10. استفاده مناسب از موسیقی (در صورت نیاز)
11. حفظ صداهای اصلی و مهم از صحنه‌های واقعه (هنگام تصویربرداری؛ به ویژه در مرحله تدوین)
12. استفاده ی خلاق از پیشینه ی موضوع (با مراجعه به آرشیو یا بایگانی در صورت موجود بودن سابقه)
13. رعایت ویژگی‌های ارتباطی رسانه
14. برخورداری از ابتکارهای ویژه

مستند آرشیوی
1. تحقیق ویژه در موضوع
2. برخورداری از طرح و یا متن روایتی-تصویری
3. شیوه ی هنری دادنِ ساختار روایتی به طرح یا موضوع
4. نیروی دراماتیزه کردن مواد یا اسناد آرشیوی (انواع مواد قابل استفاده در فیلم مستند نظیر عکس، نقاشی، دست نوشته‌ها، تیتر روزنامه‌ها و…)
5. شیوه ی پرورش موضوع (نحوه ی ارائه ی حقایق یا فاکت‌ها)
6. نحوه ی استفاده ی خلاق از جلوه‌ها و تمهیدات بصری و یا تصویری برای بیان موضوع
7. برخورداری از دیدگاه یا تلقی خاص در ارائه ی موضوع (برداشت و تفسیر کارگردان یا سازنده ی فیلم)
8. نیروی زمینه سازی متقاعدکننده نسبت به موضوع
9. خلق احساس (نحوه ی ایجاد تأثیرات عاطفی و یا عقلی بر مخاطب)
10. استفاده ی خلاق از انواع اصوات (کلام، موسیقی، جلوه‌های صوتی) و یا عدم استفاده ی هنرمندانه از هر یک از عوامل صوتی مذکور
11. رعایت جنبه‌های هنری در عنوان بندی (تیتراژسازی) متناسب با ساختار و موضوع اثر
12. رعایت ویژگی‌های ارتباطی رسانه
13. ابتکارهای هنری و فنی ویژه
14. کیفیت کارهای لابراتواری اثر (در صورتی که با برنامه ی استفاده از فیلم و یا نگاتیو سینمایی تولید شده باشد)

مستند توصیفی
1. برخورداری از تحقیق ویژه در موضوع
2. داشتن طرح و یا متن روایتی-تصویری
3. دیدگاه و یا تلقی شخصی سازنده (کارگردان) از واقعیت یا موضوع و اتخاذ سبک شخصی
4. نحوه ی ارائه ی مقدمه و خاتمه
5. ملاحظات عمومی‌زیباشناسی
الف) توجه به شکل (فرم) ویژه در تصویرپردازی (برخورد هنری با موضوع) ؛
ب) طراحی منسجم و یکپارچه ی ساختار اثر؛
ج) فضاسازی و خلق احساس.
6. برخورداری از نیروی توصیف یا توان تحلیلی-تفسیری اثر در انتقال مفاهیم و اطلاعات به مخاطب
7. داشتن تدوین خلاق:
الف) ریتم مناسب با سرعت واقعه؛
ب) تنظیم ظریف ساختار کلی و عمومی‌اثر؛
ج) ایماژسازی (نیروی تداعی معنی در تدوین تصویر و صدا) و یا تلفیق خلاق و هنرمندانه ی صدا و تصویر؛
د) برخورداری از حس زیبایی شناسی در به کارگیری تمهیدات و جلوه‌های تصویری ناشی از تدوین.
8. نحوه ی ایجاد تداوم ایده ای- مکانیکی بین نماها یا تصاویر
9. نحوه ی استفاده ی خلاق از صدا:
الف) فضاسازی با صدا؛
ب) نحوه ی ایجاد تداوم در روال موضوع با استفاده از صدا؛
ج) نحوه ی استفاده از صداهای واقعی؛
د) نحوه ی استفاده از صداهای توصیفی- تفسیری ( به کارگیری صدا برای بیان و تفهیم موضوع و خلق احساس).
10. نحوه ی استفاده از گفتار (در صورت استفاده)
الف) تناسب گفتار با موضوع و ارتباط آن با محتوا؛
ب) رعایت تناسب یا نحوه ی بیان گفتار متن ( تصویری و تجسمی‌بودن متن و نحوه ی اجرای آن توسط گوینده یا راوی) ؛
ج) موجز بودن گفتار؛
د) تناسب جنسیت صدای گوینده با ماهیت موضوع یا واقعه؛
هـ) حالت و کیفیت صدای گوینده (تونالیته ی صدا، ریتم بیان و احساس).
11. استفاده ی خلاق از موسیقی و جلوه‌های صوتی
12. رعایت جنبه‌های هنری در عنوان بندی اثر (متناسب با بافت، ساختار و محتوای اثر)
13. رعایت ویژگی‌های ارتباطی رسانه
14. کیفیت کارهای لابراتواری (در صورتی که برنامه با استفاده از فیلم یا نگاتیو سینمایی تولید شده باشد)
15. ابتکارهای هنری و فنی ویژه
16. ملاحظات عمومی‌زیبایی شناسی در تصویربرداری (و یا فیلم برداری) :
الف) ترکیب بندی (کمپوزیسیون) تصویر (نور، رنگ و قاب بندی) ؛
ب) انتخاب زاویه ی دوربین و نوع حرکت دوربین برای تفهیم و نمایش بهتر موضوع (به ویژه از جنبه ی بیانی)

مستند بازسازی (داستانی، آموزشی)
1. تحقیق ویژه در موضوع
2. داشتن فیلم نامه- دکوپاژ

3. رعایت اصول اولیه در دراماتیزه کردن وقایع فیلم نامه:
الف) مقدمه پردازی (نحوه ی آغاز مطلب) ؛
ب) نحوه ی پرورش و بسط موضوع؛
ج) نحوه ی ایجاد تداوم در توالی وقایع؛
د) داشتن ساختار منسجم و یکپارچه؛
هـ) شخصیت پردازی (در صورت داستانی بودن اثر) ؛
و) نحوه ی نتیجه گیری و خاتمه پردازی.

4. جنبه‌های کارگردانی:
الف) خلاقیت در شکل بیان (نحوه ی برخورد هنری و سبکی با موضوع) ؛
ب) ایجاز در بیان؛
ج) نحوه ی پرورش و پرداخت تصویری (استفاده از میزانسن، حرکت دوربین، تدوین) ؛
د) تلقی و تفسیر خاص سازنده از واقعیت؛
هـ) فضاسازی و خلق احساس.

5. جنبه‌های تدوینی:
الف) ایجاد تداوم؛
ب) استفاده ی خلاق از زیبایی شناسی تمهیدات و جلوه‌های تصویری ناشی از تدوین؛
ج) خلق ریتم متناسب در تدوین با توجه به سرعت طبیعی رویداد؛
د) نیروی ایماژسازی (قدرت تداعی معانی و خلق مفاهیم از طریق تدوین) ؛
هـ) استفاده ی خلاق از تلفیق صدا و تصویر.

6. جنبه‌های فیلم برداری (یا تصویربرداری) :
الف) ترکیب بندی (رنگ، نور و قاب بندی) از جنبه‌های تجسمی‌و دراماتیک؛
ب) زاویه ی دوربین (در جهت نمایش درست موضوع، همچنین هنرمندانه بودن انتخاب آن) ؛
ج) حرکت دوربین (از جنبه ی بیانی).

7. جنبه‌های عمومی‌مربوط به صدا (موسیقی، کلام و جلوه‌های صوتی) :
الف) فضاسازی با صدا؛
ب) استفاده ی خلاق از صدا برای بیان (قدرت توصیف و معنی سازی با صدا) ؛
ج) استفاده ی خلاق از موسیقی (مناسب بودن موسیقی، کمک به فضاسازی و ایجاد ریتم و احساس).

8. نحوه ی استفاده از گفتار متن (در صورت استفاده) :
الف) تناسب گفتار با موضوع (میزان ارتباط آن با تصویر) ؛
ب) موجز بودن گفتار؛
ج) تناسب جنسیت صدای گوینده با موضوع؛
د) حالت و کیفیت اجرای صدای گوینده (تونالیته ی صدا، ریتم بیان و احساس).

9. رعایت جنبه‌های هنری در عنوان بندی (تیتراژسازی) متناسب با بافت، ساختار و محتوای اثر

10. کیفیت امور لابراتواری (در صورت استفاده از نگاتیو یا فیلم سینمایی)

11. رعایت ویژگی‌های ارتباطی رسانه

12. ابتکارهای هنری و فنی ویژه

13. رعایت جنبه‌های آموزشی (در صورتی که اثر به عنوان یک فیلم مستند آموزشی یا کارآموزی ساخته شده باشد):
الف) نحوه ی تشریح ایده‌ها یا مطالب (اتخاذ شیوه ی تعلیمی‌مناسب) ؛
ب) توالی درست و منطقی مطالب با ایده‌ها؛
ج) ارائه ی دیدگاه جامع علمی‌و آموزشی در محدوده ی موضوع؛
د) استفاده از فناوری‌های آموزشی و وسایل کمک آموزشی.

ویژگی‌های اساسی فیلم‌های مستند
(مستند گزارشی، مستند محض، مستند بازسازی)
الف) فقدان داستان و دیگر عناصر دراماتیک نمایش (بازیگر، دکور و صحنه آرایی، چهره پردازی)
ب) نمایش بخش‌هایی از زندگی به همان نحوی که در جریان است و یا به همان نحوی که روی می‌دهد.
ج) ضبط یک رویداد واقعی که نمایش جلوه‌های طبیعت و پدیده‌های مربوط به آن را نیز دربرمی‌گیرد.
د) استفاده از مکان‌ها یا فضاهای طبیعی، موضوعات واقعی (نه تخیلی) ، شخصیت‌ها و یا چهره‌های حقیقی (نه بازیگرانی که نقش آن‌ها را بازی می‌کنند) ، بررسی حقایق، اسناد و مدارک مرتبط با موضوع.
هـ) در عموم این فیلم‌ها (به ویژه در مستندهای گزارشی) تحقیق، اساس و شالوده ی تولید است.

مستند گزارشی
موضوع این نوع فیلم معمولاً به وقایع جاری یا روز (در یک منطقه یا کشور) مربوط است. فکر (ایده) فیلم ممکن است از بریده ی یک روزنامه، مقاله ی یک نشریه، اظهارنظر یک شخصیت رسمی، یک خبر، واقعه ای یا مشکلی مربوط به یک منطقه ی خاص و یا در سطح ملی و حتی از یک فکر کاملاً بکر شروع شود و تدریجاً با به کارگیری انواع تکنیک‌های مستندسازی مثل استفاده از مواد متنوع آرشیوی، مصاحبه، ارائه ی اسناد، خبر و جست وجو در متون مکتوب (مانند فرهنگ‌ها، دانشنامه‌ها و کتاب‌ها) ، نقشه و نمودار، بسط یافته و تکمیل شود.

اما مهم ترین ویژگی‌های یک مستند گزارشی عبارتند از:
الف) حفظ وحدت موضوعی برنامه در تمام مراحل آن.
ب) فرارفتن از جنبه ی خبری (چون در خبر فقط آن چه اتفاق افتاده به طور فشرده منعکس می‌شود، اما در یک گزارش مستند باید چرایی، چگونگی، چه کسانی، در کجا و چه زمانی را مورد بررسی و بحث قرارداد و حقایق را از جنبه‌ها و ابعاد متعدد کاوید).

در تولید یک فیلم مستند گزارشی، مثل دیگر انواع مستند، مستندساز می‌تواند ( به ضرورت) از تخصص افرادی چون پژوهشگر، گوینده، گزارشگر، نویسنده و کارگردان استفاده کند.

مستند محض
موضوع این نوع مستند فقط برای یک بار اتفاق افتاده ( یا می‌افتد) و رویداد آن به اراده ی مستندساز تحقق نمی‌یابد؛ یعنی موضوع در اختیار کارگردان و یا قابل کنترل برای او نیست. بنابراین امکان تکرار و یا ضبط برداشت دیگری از یک نما و یا یک صحنه وجود ندارد (سرعت عمل، واکنش به موقع فیلم بردار، مهارت در کار با دوربین روی دست، به ویژه هنر تدوین، در موفقیت و تأثیر این نوع مستند، اغلب، نقش اساسی و بنیادی دارند).

مستند بازسازی
در این نوع مستند، یک موضوع واقعی با مشارکت شخصیت‌های حقیقی دخیل در آن در مکان حقیقی وقوع موضوع، بازآفرینی (بازسازی یا اجرای) می‌شود. در این نوع مستند، موضوع یا رویداد قابل کنترل و در اختیار مستندساز است. بنابراین از لحاظ اجرا و برنامه ریزی فرایند تولید (از جمله در مراحل نگارش و تنظیم فیلم نامه، دکوپاژ، همچنین فیلم برداری) مراحل ساخت را می‌توان مشابه مراحل یک برنامه ی داستانی پیش برد.

پی نوشت‌ها
1. format
2. form
3. structure

منبع:
ضابطی جهرمی، احمد(1387)، سی سال سینما: گزیده مقالات سینمایی(1355-1385)، تهران، نشر نی، چاپ اول